Η μεγάλη Δεσποτική Εορτή, η προέλευσή της, το τελετουργικό της, ο συμβολισμός της και τα παραλλαγμένα έθιμα της ημέρας στα κατά τόπους σημεία της ελληνικής επικράτειας.
Η Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως ή επί το λαϊκότερον, η «Μεσονηστήσιμη» ή το «Μεσοσαράκοστο», είναι μία από τις γιορτές της Ορθόδοξης Εκκλησίας που γιορτάζουμε τον Τίμιο Σταυρό και είναι απόλυτα συνδεδεμένη με το Πάσχα και την περίοδο της επτά εβδομάδων νηστείας της Σαρακοστής.
Πρόκειται για μια κινητή εορτή και άρα δεν είναι σταθερή στο ημερολόγιο κάθε χρόνο αλλά ορίζεται με βάση την ημερομηνία που κάθε φορά γιορτάζεται το Πάσχα.
Αντιστοιχεί στην 28η ημέρα πριν από τον εορτασμό της Ανάστασης του Ιησού Χριστού, στην 3η Κυριακή των Νηστειών – δηλαδή της Μεγάλης Σαρακοστής – και τέμνει την περίοδό της νηστείας των πενήντα ημερών στη μέση. Γι΄αυτό και η γιορτή ονομάζεται και «Μεσονηστήσιμη» ή «Μεσοσαράκοστο».
Προέλευση από την Παλαιστίνη
Σύμφωνα με την Ορθόδοξη Εκκλησία η Κυριακή της Σαρακοστής είναι μία Δεσποτική Εορτή και όχι θεομητρική – δηλαδή αναφέρεται στον Ιησού και όχι στην Παναγία – και έχει τις ρίζες της στην Παλαιστίνη, όταν την πρώτη Κυριακή μετά την 6η Μαρτίου, τιμούσαν την ανεύρεση του Τιμίου Σταυρού – από την Αγία Ελένη.
Το τελετουργικό της εκκλησίας
Φωτογραφία από την επίσημη ιστοσελίδα του Ταξιάρχη στο Μανταμάδο της Λέσβου
Κάθε Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως και κατά τη διάρκεια της πρωινής λειτουργίας, ο Σταυρός μεταφέρεται από τον ιερέα ή τους ιερείς με πομπή στο κέντρο του κάθε Ναού. Αφού ολοκληρωθεί η Ακολουθία οι πιστοί προσκυνούν και ασπάζονται το Σταυρό ο οποίος και παραμένει στο κέντρο του Ναού για ολόκληρη την εβδομάδα, την τέταρτη εβδομάδα των Νηστειών.
Στο τέλος της λειρουργείας ο ιερέας μαζί με το αντίδωρο μοιράζει στους πιστούς τα αγιασμένα λουλούδια – Χριστολούλουδα – τα οποία επί το πλείστον τοποθετούνται εμπρός στα Εικονίσματα του σπιτιού για ευλογία και καλοτυχία ή μεταφέρονται σε άλλα σημεία προκειμένου να διώξουν μακριά το κακό και να φέρουν ευζωία.
Ο συμβολισμός της ημέρας
Οι ύμνοι που ακούγονται στην λειτουργία της Κυριακής της Σταυροπροσκυνήσεως αναφέρονται στον Τιμιο Σταυρό και παρότι βρισκόμαστε στο μέσο της Σαρακοστής οι ύμνοι που ψάλλονται είναι εορταστικοί και αναστάσιμοι και όχι πένθιμοι.
Και αυτό γιατί, σύμφωνα με την Εκκλησία, οι πιστοί έχουν μία κάποια κόπωση από τρεις εβδομάδες νηστείας και χρειάζονται μία ενθάρρυνση προκειμένου να ολοκληρωθεί η πορεία μέχρι την Ανάσταση.
Σύμφωνα με τα όσα αναφέρεται στην ιστοσελίδα της Μονής Πετράκη κατά την περίοδο της μεγάλης νηστείας της Σαρακοστής «είμαστε σαν τους οδοιπόρους σε δύσκολο και μακρινό δρόμο που, κατάκοποι, κάθονται για λίγο να αναπαυθούν. Με το ζωοποιό Σταυρό γλυκαίνει την πίκρα που νοιώθουμε από τη νηστεία, μας ενισχύει στη πορεία μας στην έρημο έως ότου φθάσουμε στην πνευματική Ιερουσαλήμ με την ανάστασή Του..».
Ο τρόπος του εορτασμού στη λαϊκή παράδοση
Η Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως ήταν στο παρελθόν μια ημέρα με εξέχουσα σημασία για τη λαϊκή συνείδηση και τη λαϊκή παράδοση. Αυτός είναι και ο λόγος που ακόμη και σήμερα αναβιώνουν, κυρίως στην επαρχία, έθιμα και δρώμενα που συνδέονται με την γιορτή. Κοινός παρανομαστής όλων των εορτασμών τα λεγόμενα «Σταυρολούλουδα». Συμβολίζουν τα ευωδιαστά άνθη και φυτά και τον πλούσιο, μυρωδάτο βασιλικό που οδήγησαν την Αγία Ελένη στο να σκάψει και να βρει στην Παλαιστίνη, τον Τίμιο Σταυρό που αναζητούσε.
Αν και πρόκειται για τα λουλούδια που στολίζουν το Σταυρό την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως, η ονομασία τους αλλάζει από περιοχή σε περιοχή της Ελλάδας και τα συναντάμε με πληθώρα διαφορετικών ονομάτων. Οι σημαντικές παραλλαγές εκτός από την ονομασία των λουλουδιών αφορούν και αυτό καθ’ αυτό το έθιμο που πλαισιώνει τη μεγάλη Δεσποτική γιορτή.
«Τον Σταυρό τον κάνουμε
Τα λουλούδια βάζουμε».
Το έθιμο του Σταυρού στο Μικρό Ελευθεροχώρι Ελασσόνας
Στο Ελεθεροχώρι Ελασσόνας, τα ανύπαντρα κορίτσια του χωριού, το απόγευμα της Σταυροπροσκυνήσεως βγαίνουν στους αγρούς και μαζεύουν ανοιξιάτικα λουλούδια. Τα πιο συνηθισμένα όταν το Πάσχα πέφτει νωρίς είναι τα άνθη της Αμυγδαλιάς αλλά και άλλα αγριολούλουδα.
Αφού μαζέψουν αρκετά από αυτά, μαζεύονται όλες στην πλατεία του χωριού και φτιάχνουν έναν Σταυρό δένοντας επάνω του τα λουλούδια τα οποία δένουν αποκλειστικά και μόνο με κόκκινη κλωστή, αντίστοιχη των χρωμάτων που κυριαρχούν το Πάσχα.
Κατά τη διάρκεια της κατασκευής του Σταυρού οι κοπέλες τραγουδούν το δίστιχο:
«Τον Σταυρό τον κάνουμε
Τα λουλούδια βάζουμε».
Οταν η διαδικασία ολοκληρωθεί, οι ανύπαντρες νέες παίρνουν μια στάμνα, την γεμίζουν με νερό από την δημόσια, κεντρική βρύση του χωριού και τραγουδούν:
«Βρυσίτσα μου Λευτεροχωρινή
δώσε μας νερό να πιούμε».
Κάθε μία από τις νεαρές και ενώ ακόμη βρίσκονται στη βρύση τοποθετούν στον στολισμένο με άνθη Σταυρό, από ένα κόσμημά τους (αλυσίδα, δαχτυλίδι, γιορντάνι, κ.τ.λ.) για να έχουν την ευλογία του και για να τους τα φέρει όλα ευνοϊκά στη ζωή τους.
«Ο χορός των Παρθένων»
Στη συνέχεια τοποθετούν τον ανθοφορεμένο Σταυρό και την στάμνα στο κέντρο της πλατείας και στήνουν γύρω τους χορό τραγουδώντας μία σειρά τραγουδιών που αντιστοιχούν στη γιορτή, χωρίς συνοδεία μουσικών οργάνων που παραπέμπει σε τελετουργικό δρώμενο και σε καμία περίπτωση σε γλέντι.
Αφού χορέψουν και τραγουδήσουν στη πλατεία, κινούν όλες μαζί και φυσικά πεζή για την εκκλησία, όπου η κάθε κοπέλα παίρνει από τον Σταυρό το κόσμημα που είχε νωρίτερα τοποθετήσει και μια από όλες τους αναλαμβάνει να πετάξει τον Σταυρό στην σκεπή της εκκλησίας.
Επιπλέον, όλες τους βρέχουν τα χέρια τους με το νερό της στάμνας καθώς πλέον θεωρείται αγιασμένο. Αμέσως μετά ξαναπιάνονται στον κύκλο, αυτή τη φορά στο προαύλιο της εκκλησίας, και ξαναρχίζουν το τελετουργικό τους δρώμενο, χορεύοντας και τραγουδώντας.
Το έθιμο των «φουντών» στην Κω
Φωτογραφία από το Βήμα της Κω.
Το έθιμο των φουντών έχει βαθιές ρίζες και φθάνουν μέχρι και τα χρόνια του Βυζαντίου και μέχρι σήμερα αναβιώνει στην Κω. Τα λουλούδια με τα οποία κοσμούν τον Σταυρό την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως, τυλίγονται από τις γυναίκες και σχηματίζουν τις λεγόμενες φούντες. Οι φούντες φτιάχνονται από νωρίς το απόγευμα του Σαββάτου.
Οι γυναίκες της κάθε ενορίας, με επικεφαλή την παπαδιά, στην περίπτωση που ο παπάς είναι παντρεμένος, γεμίζουν πανέρια με βιολέτες, γαρύφαλλα, κρινάκια, κατιφέδες. Επίσης, συγκεντρώνουν πράσινα μυρωδικά, όπως ο δυόσμος, ο βασιλικός, η μαντζουράνα, ο δενδρολίβανος, η μέντα, η αρμπαρόριζα.
Φωτογραφία με στολισμένο το Σταυρό στο χωριό Πλατάνι στην Κω. (φωτογραφία aegean news)
Τοποθετούν στη μέση των φουντών τα λουλούδια και τα επενδύουν με τα πράσινα μυριστικά και τα δένουν σε μάτσο με κλωστή.
Την ώρα του Εσπερινού του Σαββάτου, οι φούντες βρίσκονται έτοιμες σε μια λεκάνη με νερό, για να διατηρηθούν δροσερές ως την επόμενη, την «Κυριακή των φουντών», δηλαδή της Σταυροπροσκύνησης.
Έθιμο των Ροδαρών
Το ίδιο έθιμο με κάποιες μικρές παραλλαγές αναβιώνει και σήμερα στην Κρήτη. Πρόκειται για το έθιμο που καταγράφεται με τα ονόματα, «Ροδαρές», «Ροδαριές» ή «Αροδαριές» και δεν είναι παρά για τα λουλούδια που αφιερώνουν οι προσκυνητές στο Σταυρό.
Την παραμονή της Σταυροπροσκύνησης, τα κορίτσια σε κάθε χωριό και μαζεύουν από τα σπίτια, κάθε λογής λουλούδια και πρασινάδες, από τις αυλές που έχουν οι νοικοκυρές στα σπίτια τους.
Φωτογραφία από το cretalive.gr
Αναβίωση στα Σκινιά Μονοφατσίου
Το έθιμο των Αροδαρών αναβίωσε πέρυσι σε ένα χωριό Σκινιά του Ηρακλείου της Κρήτης. Οι γυναίκες συγκεντρώθηκαν και ετοίμασαν σε καλάθια τα σταυρολούλουδα ή τις αροδαρές με λουλούδια από τις αυλές τους και όχι με έτοιμα άνθη του εμπορίου, τιμώντας την παράδοση του τόπου τους.
Γυναίκες επί το έργο στο Σχινιά Μονοφατσίου, στο Ηράκλειο της Κρήτης, Φωτογραφία creta live
Τα «ματσέτα» στο Τραγάκι Ζακύνθου
«Ματσέτα» ονομάζονται τα Σταυρολούλουδα στο χωριό Τραγάκι της Ζακύνθου. Το έθιμο διατηρείται ακόμη ζωντανό στην περιοχή αυτήν της Ζακύνθου με μικρές παραλλαγές από άλλους τόπους. Η μόνη αλλαγή είναι το όνομά του, που ωστόσο προσομοιάζει στο φούντες και αροδαρές.
Μετά χορού και εδεσμάτων στην Καλαμπάκα
Στην Καλαμπάκα την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως τηρούν ένα ιδαίτερο χορευτικό τελετουργικό. Παρά το ότι βρισκόμαστε στη μέση της Σαρακοστής οι κάτοικοι τραγουδούν και χορεύουν πασχαλιάτικα τραγούδια. Πρόκειται για ένα έθιμο που προμηνύει το Πάσχα. Ο λόγος που δικαιολογεί την ύπαρξή του στο μέσο της Σαρακοστής είναι διότι στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για ένα γλέντι με μουσικά όργανα και ρυθμούς γιορτής αλλά για ένα τελετουργικό δρώμενο όπου μετέχουν τα μέλη της τοπικής κοινωνίας και προετοιμάζονται για τις ημέρες του Πάσχα που πλησιάζουν.
Το έθιμο ήθελε οι γυναίκες να ανεβαίνουν στο Σταυρό του βράχου της Μικρής Αηάς. Σύμφωνα με τον λαογράφο της περιοχής Στέφανο Θανασούλα, προπολεμικά οι γυναίκες της Καλαμπάκας ανέβαιναν στην Μεγάλη Αηά.
Σήμερα αναπαριστούν το δρώμενο στο προαύλιο της εκκλησίας των Αγίων Αντωνίου και Νικολάου και να τραγουδούν πασχαλιάτικα τραγούδια. Στο ίδιο σημείο οι γυναίκες της περιοχής προσφέρουν γλυκά, πίτες και άλλες νηστίσιμες λιχουδιές που έχουν φτιάξει μόνες τους.
Το τετράστιχο με το αυγό εν μέσω Σαρακοστής
Επίσης, το απόγευμα της Κυριακής της Σταυροπροσκυνήσεως στην Καλαμπάκα τα παιδιά γυρνούσαν από σπίτι σε σπίτι και απήγγειλαν το εξής τετράστιχο:
Χαίρε Τίμιε Σταυρέ
χαρά των προφητών
να μας δώσεις εν’ αυγό
για να φύγω από δω.
Το παραπάνω τετράστιχο συναντάται και σε άλλη μέρη της Ελλάδας. Στην πρώτη ανάγνωση προκαλεί εντύπωση καθώς αναφέρεται σε αυγό ενώ αναφέρεται στο μέσο της νηστείας της Σαρακοστής (Μεσοσαράκοστο) που στο παρελθόν τηρούνται από πολύ μεγαλύτερα κομμάτια του πληθυσμού από ότι σήμερα. Το αυγό όμως δεν αφορά την περίοδο της νηστείας αλλά το Πάσχα και εμπίπτει στη συλλογή των αυγών και προκειμένου να συγκεντρωθεί μεγάλος αριθμός ως την Μεγάλη Πέμπτη, οπότε και θα βάφονταν κόκκινα, όπως επιτάσσει το έθιμο των ημερών.
Επίσης, σύμφωνα με τις καταγραφές στη λαογραφία παρά το γεγονός ότι στο τετράστιχο δεν υπάρχει αναφορά για ξύλα τα μικρά παιδιά εκτός από αυγά τα φίλευαν και ξύλα που ήταν και αυτά απαραίτητα για τις όποιες εργασίες πέρα από τη θέρμανση που αφορούσαν στην περίοδο πριν και μετά τη μεγάλη γιορτή.