Η Κάμπια του πεύκου είναι ένα συγκεκριμένο λεπιδόπτερο των ευρωπαϊκών δασών των κωνοφόρων, που θεωρείται συχνά σαν παράσιτο ανεξάρτητα από τον πληθυσμό ή την επίδρασή του στο περιβάλλον. Είναι ένα σοβαρό επιζήμιο έντομο και από αυτό το είδος παράγονται οι χειρότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Το είδος αυτού του εντόμου συνυπάρχει με τα δάση των πεύκων μας πολύ πριν εμφανιστεί το πρώτο ανθρώπινο είδος. Θεωρούμε όμως ότι η ανεξέλεγκτη εμφάνιση αυτού του οργανισμού σε μεγάλους πληθυσμούς θα παράγει αρνητικές επιπτώσεις στη γεωργική ή δασική παραγωγή, δηλαδή σημαντική οικονομική ζημία. Αυτή η ξαφνική εμφάνιση μεγάλων πληθυσμών συνήθως προέρχεται από προηγούμενες μετατροπές στο περιβάλλον, είτε Ανθρώπινης προέλευσης, όπως η μείωση της βιοποικιλότητας (δημιουργία μονοκαλλιεργειών, καταστροφή ενδιαιτημάτων, αλλοίωση της τροφικής αλυσίδας με φυτοφάρμακα που εξαλείφουν αρπακτικά…) ή της φυσικής προέλευσης ως κλιματολογικούς παράγοντες (θερμότητα, βροχή…). Το περιαστικό πράσινο στις πόλεις της χώρας μας αποτελείται συνήθως από πεύκα. Προβλήματα δημιουργούνται σχεδόν κάθε χρόνο στο περιαστικό πράσινο αλλά και άλση και πάρκα από την πευκοκάμπια. Παράδειγμα το δάσος του Σέιχ-Σου στη Θεσσαλονίκη το 2019. Τα κουκούλια που σχηματίζουν οι φωλιές της πευκοκάμπιας στα δένδρα, είναι ιδιαίτερα ευδιάκριτα και για πολλούς αντιαισθητικά.
Είναι αλήθεια ότι στο αστικό περιβάλλον οι κάμπιες του πεύκου μπορούν να είναι ενοχλητικές ή επικίνδυνες, επειδή η παρουσία τους μπορεί να προκαλέσει τα εξανθήματα στα παιδιά ή την ασφυξία στα κατοικίδια ζώα που μεταφέρονται στο στόμα.
Ιδιαίτερα δε σε πόλεις, τα προβλήματα που προκαλεί το συγκεκριμένο αυτό είδος εντόμου αγγίζουν πολύ πιο έντονα την καθημερινότητα του ανθρώπου. Η πευκοκάμπια (ή) pityocampa λοιπόν, αποτελεί ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά είδη εντόμων που εμφανίζονται στη χώρα μας, αλλά και γενικότερα στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, ενώ η εξάπλωσή της φτάνει μέχρι και την κεντρική Ευρώπη (Αυστρία, Γαλλία, Ουγγαρία, κ.ά.). Τα τελευταία όμως χρόνια, και λόγω της κλιματικής αλλαγής, παρατηρείται μια μετατόπιση των ορίων εξάπλωσης του είδους προς το βορρά, καθώς οι θερμοκρασίες που επικρατούν εκεί δεν είναι πλέον απαγορευτικές για την ανάπτυξή του.
Εικόνα 2. Από την τοποθεσία Insects of Grazalema, Nature Notes, Dangers of Pine Processionary Caterpillars
Η συνεχόμενη παρουσία του εντόμου στην περιοχή της Μεσογείου επιβεβαιώνεται και από ιστορικές πηγές (Πεδάνιος Διοσκουρίδης 40-90 μ.Χ. – Γαληνός 129-200/216 μ.Χ. – Πλήνιος 23-79 μ.Χ.). Οι προαναφερθέντες συγγραφείς αναφέρουν την παρουσία μιας κάμπιας με τρίχες που τρέφεται από τις βελόνες των πεύκων. Αυτή η ιδιότητα του είδους αποδόθηκε με το δεύτερο τμήμα της διωνυμικής ονοματολογίας του είδους pityocampa, καθώς «πιτυών» είναι το δάσος πεύκων και «καμπή» είναι η κάμπια στα Αρχαία Ελληνικά. Ετυμολογικά όμως και το όνομα του γένους, Thaumetopoea έχει ελληνική ρίζα (= θαύμα + ποιώ), κάτι που ίσως οφείλεται στην μεταβαλλόμενη πορεία της βιολογίας του είδους, η οποία ενδεχομένως φάνταζε τότε ως κάτι το «θαυματοποιόν» (νύμφωση στο έδαφος κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού – εξαφάνιση για κάποιο διάστημα – έξοδος ενήλικων εντόμων από το έδαφος – επανεμφάνιση – κ.ά.).
Εικόνα 3. Από την τοποθεσία Insects of Grazalema, Nature Notes, Dangers of Pine Processionary Caterpillars
Κάμπια των πεύκων – Πιτυοκάμπη (Thaumetopoea pityocampa)
Βιολογία του εντόμου
Όπως και από το όνομά της προκύπτει, η πευκοκάμπια προσβάλλει κατά κύριο λόγο τα πεύκα (Pinus sp.) αλλά και διάφορα είδη κέδρου (Cedrus sp.). Ανάμεσα στα διάφορα είδη πεύκου, η κουκουναριά (Pinus pinea) είναι το λιγότερο επιθυμητό είδος, κάτι που συνδέεται τόσο με τη διάμετρο των βελονών όσο και με την αυτή καθαυτή χημική σύστασή τους.
Ο βιολογικός κύκλος του εντόμου ξεκινάει περίπου τον Αύγουστο, όταν και τα ενήλικα (αρσενικά) άτομα πετούν προς αναζήτηση συντρόφου για αναπαραγωγή, κάτι που όμως εξαρτάται τόσο από το υψόμετρο (σε χαμηλά υψόμετρα αυτό πραγματοποιείται νωρίτερα) όσο και από τη θερμοκρασία (οι χαμηλές θερμοκρασίες καθυστερούν την περίοδο πτήσης). Τα αρσενικά άτομα εμφανίζονται νωρίτερα από τα θηλυκά και μπορούν να πετάξουν έως και 2 χιλιόμετρα, ενώ τα θηλυκά πετούν ελάχιστα έως καθόλου. Κατά την περίοδο της σύζευξης, τα θηλυκά ενήλικα άτομα εκλύουν μια χημική προσελκυστική ουσία (φερομόνη) με την οποία έλκουν τα αρσενικά. Σχεδόν αμέσως μετά τη σύζευξη, το θηλυκό άτομο ξεκινάει την απόθεση των ωών αρχικά στη βάση δύο βελονών. Στη συνέχεια, κινείται σπειροειδώς γύρω από τις βελόνες αποθέτοντας τα ωά, τα οποία και καλύπτει με τα λέπια που βρίσκονται στη βάση της κοιλιάς του, δημιουργώντας έναν χαρακτηριστικό κύλινδρο ωών. Σπανιότερα τα ωά αποτίθενται με τον ίδιο τρόπο γύρω από λεπτούς κλαδίσκους.
Εικόνα 4. Απόθεση των ωών αρχικά στη βάση δύο βελονών. Στη συνέχεια, κινείται σπειροειδώς γύρω από τις βελόνες αποθέτοντας τα ωά, τα οποία και καλύπτει με τα λέπια που βρίσκονται στη βάση της κοιλιάς του, δημιουργώντας έναν χαρακτηριστικό κύλινδρο ωών. Θα δημιουργήσουν το σχήμα ενός πούρου. Από την τοποθεσία TREPAMOS_ARBORICULTURA
Η ανάπτυξη των εμβρύων διαρκεί 30-45 ημέρες, και μετά την εκκόλαψη των ωών, οι προνύμφες περνούν πέντε συνολικά στάδια μέχρι να είναι έτοιμες για τη νύμφωση. Χαρακτηριστική είναι η έντονη κοινωνικότητα που οι προνύμφες δείχνουν από την πρώτη κιόλας στιγμή, δημιουργώντας φωλιές με αραιά νήματα, οι οποίες βρίσκονται αρχικά πολύ κοντά στους κυλίνδρους των ωών. Στα επόμενα προνυμφικά στάδια, οι προνύμφες αλλάζουν φωλιές, οι οποίες σταδιακά γίνονται ολοένα πιο μεγάλες και πιο συνεκτικές, ενώ καθώς οδηγούμαστε προς το χειμώνα, η θέση τους μετατοπίζεται προς την κορυφή τον δέντρων. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζουν την απρόσκοπτη και όσο το δυνατόν πιο άμεση επαφή με την ηλιακή ακτινοβολία, στοιχείο κρίσιμο για τη διατήρηση της θερμοκρασίας μέσα στη φωλιά, ειδικά όταν η θερμοκρασία του περιβάλλοντος είναι χαμηλή (χειμώνας).
Μετά το τρίτο προνυμφικό στάδιο και ιδιαίτερα στο πέμπτο, οι προνύμφες όταν ερεθιστούν αποκτούν την ικανότητα να εκτοξεύουν τριχίδια από ειδικούς θύλακες που βρίσκονται στη ράχη τους. Τα τριχίδια αυτά περιέχουν ένα μίγμα τουλάχιστον 70 πρωτεϊνών, ανάμεσα στις οποίες κάποιες είναι αλλεργιογόνες, δημιουργώντας αλλεργική αντίδραση μόλις έρθουν σε επαφή με το δέρμα. Εξαιτίας του μικρού μεγέθους των τριχιδίων (100-250 μm) και του μεγάλου αριθμού τους (περίπου 106 σε κάθε προνύμφη) η διασπορά τους είναι πολύ γρήγορη με αποτέλεσμα το φαινόμενο του «κνησμού» να παρατηρείται για μια σχετικά μεγάλη περίοδο, από Μάρτιο μέχρι και Ιούνιο.
Αφού ολοκληρωθεί η ανάπτυξη της προνύμφης (πέμπτο προνυμφικό στάδιο) και εφόσον η θερμοκρασία του εδάφους είναι υψηλότερη από 10 °C, οι ώριμες προνύμφες ενός δέντρου συγκεντρώνονται σε ένα σημείο του κορμού παραμένοντας σε επαφή μεταξύ τους με τη βοήθεια πλευρικών τριχιδίων.
Εικόνα 5. Η πομπή από πευκοκάμπιες, μια θηλυκή προνύμφη τίθεται επικεφαλής και ξεκινάει μια μορφή «λιτανείας», όπου κάθε προνύμφη ακολουθεί την άλλη. Από την τοποθεσία Igor Salvador LarreaNuestros árboles
Στη συνέχεια, μια θηλυκή προνύμφη τίθεται επικεφαλής και ξεκινάει μια μορφή «λιτανείας», όπου κάθε προνύμφη ακολουθεί την άλλη, διατηρώντας επαφή μεταξύ τους με τη βοήθεια των τριχιδίων που φέρουν στην κεφαλή τους και το τελευταίο κοιλιακό τους τμήμα. Η «λιτανεία» αυτή κατευθύνεται στο έδαφος, όπου η «αρχηγός» της αναζητά μια κατάλληλη θέση για νύμφωση, ένα σημείο δηλαδή καλά ηλιαζόμενο, με χαλαρό έδαφος και απαλλαγμένο από υποβλάστηση ή βελονοτάπητα, ώστε να είναι εύκολη η διείσδυση των προνυμφών μέσα σε αυτό. Μόλις αυτή η θέση εντοπιστεί, ξεκινούν όλες μαζί να απομακρύνουν το χώμα, μετατοπίζοντας κόκκους εδάφους από τριχίδιο σε τριχίδιο, και από προνύμφη σε προνύμφη. Σταδιακά και με τον τρόπο αυτό, το σύνολο των προνυμφών της λιτανείας εισέρχεται στο έδαφος, σε βάθος περίπου 8 έως 10 εκατοστά, όπου και πραγματοποιείται η νύμφωση. Με την ολοκλήρωση της νύμφωσης, τα ενήλικα άτομα θα εξέλθουν από το βομβύκιο περίπου τον Αύγουστο, ξεκινώντας έναν νέο βιολογικό κύκλο.
Η επίδραση της κλιματικής αλλαγής στην πευκοκάμπια
Από την Ισπανία έχουμε την παρακάτω ενημέρωση:
Η εμφάνιση της πευκοκάμπιας που επηρεάζει το πεύκο έχει προχωρήσει φέτος το 2020 νωρίτερα σαν αποτέλεσμα της έλλειψης βροχών και της αύξησης των θερμοκρασιών λόγω της κλιματικής αλλαγής, έτσι ώστε να έχουμε προσβολές στα πεύκα των πάρκων, των κήπων και των δασικών συμπλεγμάτων ορισμένων περιοχών. Αυτό προκαλεί σοβαρές ζημιές στα πεύκα, η οποία συνεπάγεται σημαντικές οικονομικές και περιβαλλοντικές απώλειες. Η πρώιμη εμφάνιση της πευκοκάμπιας οδηγεί τους πολίτες και τις διοικήσεις να λάβουν τα αναγκαία μέτρα πρόληψης και επιτήρησης για την αποτροπή τέτοιων ζημιών. Το φθινόπωρο του 2019, είναι ένα από τα θερμότερα που θυμόμαστε τα τελευταία χρόνια, έχει οδηγήσει δε στην επιτάχυνση του βιολογικού κύκλου της πευκοκάμπιας και στην επέκταση του εντόμου που μπορεί να είναι πολύ επιβλαβές για τους ανθρώπους και τα ζώα στις πόλεις. Αυτός ο παράγοντας, μαζί με τις θερμοκρασίες άνοιξης, που επικρατούν στα μέσα του χειμώνα, όπως συμβαίνει σε ορισμένες περιοχές της χώρας, προκάλεσε την λεγόμενη «προσβολή των πεύκων από τη κάμπια» με αποτέλεσμα αυτά να προχωρήσουν στο τέλος του φυσικού κύκλου ανάπτυξης τους. Η παρουσία της πευκοκάμπιας και η επέκταση των προσβολών, έρχεται για ένα ακόμη έτος νωρίτερα από το συνηθισμένο λόγω της αύξησης των θερμοκρασιών.
Ο κύκλος ζωής τους είναι αρκετά καλά καθορισμένος ακόμα κι αν μπορεί να ποικίλει κατά ένα μήνα ανάλογα με τις θερμοκρασίες, η πρόοδος είναι ανάλογα με τη θερμότητα.
Σύμφωνα με την έρευνα οι προνύμφες της πευκοκάμπιας εκκολάπτονται το καλοκαίρι ή νωρίς το φθινόπωρο, ανάλογα με τη γεωγραφική τους εξάπλωση και αναπτύσσονται μέσω 5 σταδίων(L1-L5, Εικόνα 6), καταναλώνοντας βελόνες από τα πεύκα το βράδυ, από το φθινόπωρο έως τον χειμώνα. Κατά τη διάρκεια της μέρας, οι προνύμφες μαζεύονται σε φωλιές από μετάξι που προσφέρουν προστασία έναντι αρπακτικών και χαμηλών θερμοκρασιών (Joosκ.ά., 1988).
Εικόνα 6. Βιολογικός κύκλος της πευκοκάμπιας (από Vega κ.ά., 2011)
Όταν οι προνύμφες φτάσουν στο 5ο στάδιο, κατεβαίνουν από το δέντρο σχηματίζοντας λιτανείες οι οποίες παρατηρούνται από Ιανουάριο έως Απρίλιο και εφόσον φτάσουν σε κατάλληλο έδαφος θα μπουν μέσα σε αυτό για να νυμφωθούν. Η νύμφωση μπορεί να διαρκέσει από Απρίλιο-Μάρτιο έως Ιούνιο με Σεπτέμβριο όπου θα βγουν από το έδαφος τα ενήλικα. Παρόλα αυτά στο είδος μπορεί να εμφανίσει παρατεταμένη διάπαυση κατά τη νύμφωση λόγω ακραίων θερμοκρασιών (Pimentelκ.ά. 2011).
Επειδή ακριβώς παρουσιάζει τον συγκεκριμένο βιολογικό κύκλο. Η ανάπτυξη και η εμφάνιση των εξάρσεων στο συγκεκριμένο έντομο επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από την επίδραση της θερμοκρασίας κατά τα προνυμφικά στάδιά του. Ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της νύχτας κατά την οποία τρέφονται, με αποτέλεσμα χαμηλές θερμοκρασίες το βράδυ να έχουν περιοριστικό ρόλο στην ανάπτυξή τους (Battistiκ.ά., 2005; Togioκ.ά.2017).
Ζημίες
Η τροφική δραστηριότητα των προνυμφών μπορεί να προκαλέσει απώλεια αύξησης της τάξης του 20-45%. Οι διαρκείς προσπάθειες των δέντρων για αναβλάστηση, τα οδηγούν στην απογύμνωση της κόμης, στην σταδιακή καχεξία ακόμα και στην ολοσχερή νέκρωσή τους νεαρής ηλικίας δέντρα αλλά και ενήλικα. Η μείωση της φυλλικής επιφάνειας συνεπάγεται την μείωση της αισθητικής αξίας των δέντρων καθώς και του περιβαλλοντικού οφέλους τους.
Εκτός όμως από την σοβαρή αυτή απώλεια, η οποία μπορεί να οδηγήσει και στη νέκρωση ακόμη νεαρών δενδρυλλίων, υπάρχει και το πρόβλημα υγείας, το οποίο προέρχεται από τα τριχίδια των προνυμφών. Αυτά μπορούν να προκαλέσουν στον άνθρωπο εκζέματα, διάφορα εξανθήματα, αναπνευστικές διαταραχές και προβλήματα στην όρασή του.
Φυσικοί εχθροί της πευκοκάμπιας
Οι φυσικοί εχθροί της πευκοκάμπιας διαφέρουν ανάλογα με το περιβάλλον που αυτή αναπτύσσεται.
Φυσικό περιβάλλον
– Η καταπολέμηση της προσβολής της πευκοκάμπιας σε πάρκα και αστικούς δημόσιους χώρους (οικολογικά) για την αποφυγή επαφής με παιδιά και κατοικίδια ζώα έχει νόημα.
– Η καταπολέμηση στα δάση και στις μεγάλες εκτάσεις φυσικών περιοχών είναι μια πολύ δαπανηρή και άχρηστη απόπειρα να δαμάσουμε τη φύση για να γίνει ένας αποστειρωμένος κήπος, αυτό δεν έχει νόημα».
Η προσβολή είναι μέρος της τροφικής αλυσίδας. Είναι ένα από τα λίγα όντα, που είναι ικανά να τρέφονται με τις βελόνες των πεύκων, μετατρέποντάς τα σε πλούσιες πρωτεΐνες που θα επωφεληθούν από τους θηρευτές τους και από τα περιττώματα που θα θρέψουν το φτωχό έδαφος των πεύκων.
Το έντομο όταν είναι ενήλικο θα χρησιμεύσει ως τροφή για τις νυχτερίδες, για τα χελιδόνια, τις σαλαμάνσκες … τα αυγά θα τρέφουν ενδοπαρασιτικές μικροσκοπικές σφήκες, γρύλους, μυρμήγκια …
Οι προνύμφες (οι κάμπιες) είναι λεία από διάφορα είδη πουλιών όπως για τους κούκους, κίσσες, κοράκια … και το κουκούλι θα επιδιωχθεί από τους τσαλαπετεινούς να σκάψουν με το ράμφος και τα νύχια για να το καταβροχθίσουν. Αυτή η αναφορά χρησιμεύει για να πάρουμε μια ιδέα για το πόσα στόματα τρέφονται στο μεσογειακό δάσος από τις πευκοκάμπιες και τις συνέπειες των τοξικών χημικών σε όλα αυτά τα είδη.
Αστικό περιβάλλον
Η κάμπια των πεύκων ειδικά στο αστικό περιβάλλον λόγω μειωμένης βιοποικιλότητας απουσιάζουν οι φυσικοί εχθροί και οι συνθήκες εν γένει είναι διαφορετικές σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον, προσβάλει τα πεύκα και αυξάνει υπερβολικά τον πληθυσμό της δημιουργώντας συνοπτικά τα ακόλουθα προβλήματα :Αλλεργικές αντιδράσεις από τις τρίχες της στο δέρμα στο αναπνευστικό και σε άλλα όργανα όπως μάτια και μύτη , τόσο σε κατοίκους όσο και σε ζώα συντροφιάς .
Εικόνα 7. Ο Καλόγερος είναι στρουθιόμορφο πτηνό της οικογενείας των Παριδών, μία από τις παπαδίτσες που απαντούν και στον ελλαδικό χώρο. Η επιστημονική ονομασία του είδους είναι Parus major και περιλαμβάνει 33 υποείδη. (Wikipedia)
Εικόνα 8. Γρύλος Thyreonotus corsicus (Wikipedia)
Εικόνα 9. Τσαλαπετεινός (Upupa epops)
Εικόνα 10. Η νυχτερίδα Chiroptera
Καταπολέμηση
Πως θα μπορέσουμε να μειώσουμε το πρόβλημα της κάμπιας του πεύκου, που προκαλεί σημαντικά προβλήματα στην υγεία των δημοτών, των ζώων, αλλά και στα πευκόδεντρα; Δέντρα τα οποία είναι χαρακτηριστικό του νησιού, φυσική προστασία των ζώων και των πτηνών, πνεύμονες οξυγόνου αλλά και ομορφιάς.
Για να αντιμετωπιστεί με επιτυχία η πιτυοκάμπη, θα πρέπει οι επεμβάσεις να γίνουν την κατάλληλη εποχή, δηλαδή όταν βρίσκεται στο στάδιο της προνύμφης, με τα κατάλληλα σκευάσματα αλλά και με τον σωστό τρόπο. Λόγω δε της έκτασης του προβλήματος, της θέσης όπου βρίσκονται τα περισσότερα πεύκα (δάση, άλση, σχολεία κ.λπ.) αλλά και του μεγέθους τους, το έργο αυτό θα πρέπει να αναλάβουν οι τοπικές αυτοδιοικήσεις (οι εργασίες να ανατεθούν σε ιδιώτες έργων πρασίνου εφόσον ο Δήμος δεν διαθέτει επιστημονικό και εργατοτεχνικό προσωπικό με τις κατάλληλες υποδομές), ή οι κρατικοί φορείς, που διαθέτουν τον κατάλληλο εξοπλισμό. Επειδή όμως πεύκα υπάρχουν παντού, δίπλα ή μέσα στις αυλές μας, ας δούμε πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε βιολογικά τις κάμπιες που ζουν σε αυτά. Διότι η χρήση χημικών σκευασμάτων αφενός προκαλεί τα γνωστά προβλήματα στο οικοσύστημα και στους φυσικούς εχθρούς της (πουλιά κ.ά.). αφετέρου απαγορεύεται σε κατοικημένες περιοχές.
Λόγω της μεγάλης ζημιάς λοιπόν που μπορεί να προκαλέσει η πιτυοκάμπη στα πεύκα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί στην καταπολέμηση της.
- Μηχανική. Ο τρόπος αυτός καταπολέμησης της πευκοκάμπιας, απόλυτα φιλικός προς το περιβάλλον, συνίσταται στο κόψιμο και κάψιμο της φωλιάς. Σε μικρές περιοχές και χαμηλά δέντρα οι φωλιές μπορούν να κοπούν και να καούν. Η διαδικασία αυτή ενδείκνυται να γίνεται από τα μέσα Νοεμβρίου ως και τον Φεβρουάριο. Με το ψαλίδι-κλαδευτήρι δέντρων στερεωμένο στο πτυσσόμενο κοντάρι, μπορούμε να αφαιρέσουμε κουκούλια από ύψος μέχρι και 5,5 μ κατά την διάρκεια του Χειμώνα. Παρά την αναμφισβήτητη αποτελεσματικότητα της μηχανικής καταπολέμησης, αυτή η μέθοδος ενέχει κίνδυνο για το προσωπικό που θα αναλάβει τη διεκπεραίωσή της, εξαιτίας των τριχιδίων της κάμπιας.Αναλυτικά παρακάτω.
- Χημική. Τα τελευταία χρόνια εμφανίστηκαν νέα αποτελεσματικά εντομοκτόνα, τα οποία έχουν σαν βάση το Diflubenzuron. Αυτά επηρεάζουν τη σύνθεση της χιτίνης, με αποτέλεσμα το έντομο να μην είναι σε θέση να προχωρήσει στο επόμενο στάδιο της εξέλιξής του, και να νεκρώνεται (Αβτζής 1989).
Οι χημικές μέθοδοι ελέγχου του εντόμου με εντομοκτόνα είναι πλέον ξεπερασμένες, μη αποτελεσματικές και επικίνδυνες για το περιβάλλον και τον άνθρωπο γενικά, αλλά και για την πλούσια πανίδα των πευκοδασών ειδικότερα. - Βιολογική. Αυτή επιτυγχάνεται με τη χρήση βιο-παρασκευασμάτων με βάση το βακτήριο Bacillus thurigiensis. Η δράση τους στηρίζεται στην παραγωγή μιας κρυσταλλικής δενδοτοξίνης, η οποία σχηματίζεται κατά την πορεία της σποριογέννεσης.
Η βιολογική καταπολέμηση όμως δεν στερείται πλέον σε αποτελεσματικότητα της χημικής, λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη και την μηδενική επίδραση της μεθόδου αυτής στο οικοσύστημα των πευκοδασών. Αξίζει να τονίσουμε ότι οι βιολογικές μέθοδοι καταπολέμησης είναι όλες απόλυτα συμβατές με το σύνολο των φυσικών εχθρών όπως αρπακτικά έντομα και παρασιτοειδή, πουλιά, τρωκτικά κ.α.
Ο βάκιλος της Θουριγίας (Bacillus Thuringiensis) είναι η πιο διαδεδομένη βιολογική μέθοδος καταπολέμησης της κάμπιας του πεύκου (καταπολέμηση των νεοεκκολαπτόμενων προνυμφών). Είναι σε μορφή σκόνης και χρησιμοποιείται με ψεκασμούς των δέντρων. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για αεροψεκασμούς με αεροσκάφος σε μεγάλα πευκοδάση, ενώ τα υπόλοιπα βιολογικά μέσα παρουσιάζουν δυσκολίες σε αυτού του είδους την εφαρμογή.
Πρέπει να ψεκάζεται όλη η κόμη του πεύκου αργά το σούρουπο (απόγευμα) ώστε όταν οι νεαρές προνύμφες της πιτυοκάμπης βγουν το βράδυ για να τραφούν, να καταπιούν την τοξίνη του βακίλου και έτσι σε βάθος χρόνου να πεθάνουν. Το πλεονέκτημα είναι η ευκολία της εφαρμογής (απλός ψεκασμός με ψεκαστήρα ή ψεκαστικό μηχάνημα) και ή υψηλή αποτελεσματικότητα που μπορεί να θανατώσει μέχρι και το 90% από στις νεοεκκολαπτόμενες προνύμφες. Πρέπει όμως να προσέξουμε την χρονική στιγμή του ψεκασμού ώστε η εφαρμογές να γίνουν όταν έχει εκκολαφθεί άνω του 90% των αυγών. Εφαρμογές με ψεκασμούς νωρίτερα πολύ ή αργότερα απο την εκκόλαψη των αυγών μπορεί να έχουν χαμηλή αποτελεσματικότητα για αυτό και συνίσταται 2-3 ψεκασμούς κάθε χρόνο ανά ένα μήνα από τις 15 Οκτωβρίου μέχρι το τέλος Δεκεμβρίου. Οι ανεπτυγμένες προνύμφες μπορεί να ξεφύγουν από την δράση του βακίλου και δεν θα θανατωθούν.
Εάν δεν θέλουμε ή δεν μπορούμε να ψεκάσουμε με βάκιλο, θα πρέπει τότε κόβουμε και να πετάμε μακριά, όσο πιο πολλά κουκούλια με προνύμφες μπορούμε από τα πεύκα στο τέλος του Χειμώνα με αρχές της Άνοιξη. Κατά την διαδικασία αυτή θα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί και να μην έρθουμε σε επαφή με τις προνύμφες, γι αυτό και χρησιμοποιούνται συνήθως μεγάλα ψαλίδια κορυφής για το κόψιμο των κουκουλιών. Με αυτο τον τρόπο μειώνουμε αρκετά την προσβολή της επόμενης χρονιάς. - Σεξουαλικές προσελκυστικές ουσίες (φερομόνες). Με τη βοήθεια των ουσιών αυτών, είναι δυνατό, χρησιμοποιώντας ειδικές παγίδες, να προσελκυσθούν και να παγιδευτούν τα αρσενικά μιας περιοχής.
- Με την ενίσχυση της παρουσίας των φυσικών της εχθρών. Τοποθέτηση φωλιών για νυχτερίδες, προκειμένου να «ενθαρρυνθεί» η παρουσία τους σε τοποθεσίες με μεγάλους πληθυσμούς πευκοκάμπιας. Οι νυχτερίδες θεωρούνται από τους πιο σημαντικούς τους θηρευτές, όπως και οι κούκοι.
Προσωπικό – Μ.Α.Π.
Το προσωπικό που θα εκτελεί τις εργασίες καταπολέμησης της πευκοκάμπιας πρέπει να φορά τα κατάλληλα Μέσα Ατομικής Προστασίας σύμφωνα με τη νομοθεσία.
Εικόνα 11. Μηχανική καταπολέμηση. Ο τρόπος αυτός καταπολέμησης της πευκοκάμπιας, απόλυτα φιλικός προς το περιβάλλον, συνίσταται στο κόψιμο και κάψιμο της φωλιάς. Από την τοποθεσία Trepamos Arboricultura /Podas Talas y Jardineria
Εικόνα 12. Μηχανική καταπολέμηση. Ο τρόπος αυτός καταπολέμησης της πευκοκάμπιας, απόλυτα φιλικός προς το περιβάλλον, συνίσταται στο κόψιμο και κάψιμο της φωλιάς. Από την τοποθεσία Trepamos Arboricultura /Podas Talas y Jardineria
Εικόνα 13. Βιολογική καταπολέμηση με βάκιλο Θουριγίας. Αρχείο Δ/νση Πρασίνου Δήμου Νίκαιας-Ρέντη
Έλεγχος αποτελεσμάτων από την καταπολέμηση της πευκοκάμπιας
Οι παρεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν είχαν σκοπό την ελαχιστοποίηση του πληθυσμού της πευκοκάμπιας μέσα στους συγκεκριμένους χώρους του δήμου με το ελάχιστο περιβαλλοντικό αλλά και οικονομικό κόστος.
Τον Μάρτιο της επόμενης χρονιάς θα πραγματοποιηθεί αυτοψία στα ψεκασμένα δέντρα για να αξιολογηθεί η αποτελεσματικότητα της παρέμβασης, για να σχεδιαστεί καλύτερα η καταπολέμηση της πευκοκάμπιας την επόμενη περίοδο.
Λυών για την καταπολέμηση της προσβολής των πεύκων από κάμπιες
Εικόνα 14. Από την τοποθεσία Lyon Ville Durable Des mésanges pour lutter contre les chenilles processionnaires
Για να περιορίσει την παρουσία των προσβολών από κάμπιες, η Διεύθυνση των πράσινων χώρων της πόλης της Λυών πειραματίζεται με την εγκατάσταση 51 φωλιές, που τοποθετούνται στα 9 διαμερίσματα.
Με στόχο σε αυτά τα κουτιά φωλιές να αναπτυχθεί η πτηνοπανίδα και ειδικά για ορισμένα είδη την που είναι τα φυσικά αρπακτικά για τις κάμπιες. Αυτά τα πουλιά μπορούν να καταναλώσουν μέχρι 500 κάμπιες ημερησίως κατά τη διάρκεια του χειμώνα, όταν ταΐζουν τους νεοσσούς και μπορούν έτσι να μειώσουν κατά σχεδόν 50% (σύμφωνα με μια INRA μελέτη) την επιβλαβή παρουσία των προσβολών από κάμπιες.
Για αρκετά χρόνια τώρα, η πόλη της Λυών έχει εργαστεί για την εξάλειψη αυτού του εντόμου, του οποίου οι προσβολές παρουσιάζονται σε κωνοφόρα και ειδικά σε πεύκα, προκειμένου έτσι να εξασφαλιστεί ένα βέλτιστο επίπεδο ασφάλειας της υγείας για τους χρήστες των χώρων πρασίνου.
Ο έλεγχος στις κάμπιες βασίζεται σε διάφορες μεθόδους, προσαρμοσμένες στα διάφορα στάδια της εξέλιξης τους.
Το χειμώνα, στο πρώιμο στάδιο του σχηματισμού φωλιών, μια λίστα των τόπων προτεραιότητας, όπου ο κίνδυνος έκθεσης είναι υψηλός, σε ένα ευάλωτο κοινό (σχολεία, πάρκα, πλατείες, παιδικές χαρές, μονοπάτια ή πολυσύχναστα πεζοδρόμια…).
Ξεκίνησε μια εκστρατεία εκρίζωσης της φωλιάς χρησιμοποιώντας φιλικές προς το περιβάλλον βιολογικές μεθόδους. Ειδικές πληροφορίες που έχουν τεθεί σε εφαρμογή με διάφορους τρόπους για να προειδοποιήσουν το κοινό για τη συμπεριφορά που πρέπει να ληφθεί σε περίπτωση που αντικρίσουν πομπή κάμπιας η για τις μολυσμένες τοποθεσίες από στίγματα τους.
Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, η δραστηριότητα βασίζεται στη τοποθέτηση παγίδων με φερομόνη, για την παγίδευση των αρσενικών εντόμων: αυτό έχει ως στόχο να ρυθμίσει ένα μέρος του πληθυσμού απ’ αυτή την ουσία.
Στο έδαφος της Λυών έχουν τοποθετηθεί συνολικά 105 παγίδες σε χώρους που θεωρούνται ευαίσθητοι, κυρίως σχολεία και πάρκα και κήποι της πόλης.
Αλλεργία και δερματίτιδα εξ’ επαφής από κάμπιες
Χαρακτηριστικό επίσης της προνύμφης (κάμπιας) είναι και οι αλλεργικές αντιδράσεις που προκαλεί (αλλεργίες) σε όποιον τις πλησιάζει καθώς μόλις οι κάμπιες απειληθούν διασπείρουν στον αέρα τρίχες με τοξίνες που ερεθίζουν δέρμα, μάτια και το αναπνευστικό σύστημα του ανθρώπου.
Η επαφή με τις κάμπιες είναι ένα πρόβλημα που ανησυχεί ιδιαίτερα γονείς, παιδιά και παιδιάτρους, θεωρείται αλλεργία και σε χώρες όπως η Ελλάδα πρωτοεμφανίζεται τον Μάρτιο.
Λίγα λόγια για το ένοχο έντομο: Το έντομο το οποίο εμπλέκεται σε αυτή τη μορφή δερματίτιδας εξ’ επαφής έχει την εντυπωσιακή λατινική ονομασία Thaumetopoea pityocampa Schiff (κάμπια του πεύκου). Τα τριχίδια της κάμπιας αποτελούν την “άμυνα” του εντόμου προς τα πουλιά, διασφαλίζουν την ισορροπία μεταξύ φυτικού και ζωικού βασιλείου, αλλά είναι και το αίτιο της δερματίτιδας. Κάθε κάμπια έχει περίπου 500.000 τριχώματα σε όλο το σώμα της, τα οποία, σε επαφή με το δέρμα του προσβεβλημένου ατόμου, μπορούν να προκαλέσουν διάφορες αλλεργικές αντιδράσεις λόγω της απελευθέρωσης ισταμίνης.
Ποιοι εμφανίζουν δερματίτιδα εξ’ επαφής από κάμπιες; Η δερματίτιδα αυτή είναι συχνή σε ξυλοκόπους, κηπουρούς, κτηνοτρόφους και εντομολόγους αλλά μπορεί να εμφανισθεί σε οποιονδήποτε έρχεται σε επαφή με αυτές, όπως παιδιά που παίζουν σε δεντρόφυτα πάρκα και κατασκηνωτές. Η άμεση επαφή δεν είναι απαραίτητη! Η επαφή ακόμη και μόνο με σημεία από τα οποία πέρασε η κάμπια (π.χ. τον κορμό ενός δέντρου) και άφησε τα τριχίδιά της, μπορεί να προκαλέσει ερεθισμό. Επίσης, τα τριχίδια της κάμπιας μεταφέρονται με τον αέρα και μπορεί να περάσουν μέσα από τις ίνες των ρούχων, οπότε τα σημάδια στο δέρμα δεν περιορίζονται όπως συνήθως στα εκτεθειμένα σημεία, αλλά μπορούν να είναι γενικευμένα σε όλο το σώμα.
Μιλάμε για αλλεργία σε κάμπιες; Όχι, αν και το κυριότερο και συχνότερο σύμπτωμα μετά από την επαφή με αυτές είναι ερυθρότητα, κνιδωτικό εξάνθημα και έντονη φαγούρα. Οι δερματικές εκδηλώσεις εξελίσσονται σε 3-4 ημέρες και μπορεί να αφήσουν καφέ χρώμα κατά την αποδρομή τους, που αργεί να υποχωρήσει (μέχρι και 1-2 εβδομάδες). Κάποιες φορές η κάμπια μπορεί να αφήσει το «αποτύπωμα» της πορείας της στο δέρμα.
Μπορεί να υπάρχουν άλλα συμπτώματα εκτός από τα δερματικά; Σε περίπτωση τριψίματος των ματιών με χέρια που έχουν ακουμπήσει κάμπιες μπορεί να εμφανισθεί ερυθρότητα στα μάτια και πρήξιμο στα βλέφαρα. Αν δεν αντιμετωπισθεί σύντομα με καλό πλύσιμο, μπορεί να προκληθεί τραυματισμός από την έντονη φαγούρα και δακρύρροια, περίπτωση κατά την οποία εκτίμηση από οφθαλμίατρο είναι χρήσιμη. Εξαιρετικά σπάνια, κυρίως σε άτομα με άσθμα ή άλλα αναπνευστικά προβλήματα, η εισπνοή των τριχιδίων της κάμπιας μπορεί να προκαλέσει ρινίτιδα, κρίση βήχα και δύσπνοια – ελάχιστα είναι αυτού του είδους τα περιστατικά που αναφέρονται στη διεθνή βιβλιογραφία. Η διάγνωση δεν είναι δύσκολη καθώς το ιστορικό και η παρουσία εξανθήματος κυρίως σε εκτεθειμένα μέρη βοηθάει προς τη σωστή κατεύθυνση. Η χρήση κολλητικής ταινίας στους πομφούς και ο έλεγχος με μικροσκόπιο αναδεικνύει την παρουσία τριχιδίων σε περιπτώσεις που δε μπορούν να διαγνωσθούν με βεβαιότητα.
Ποια είναι η θεραπεία της δερματίτιδας από κάμπιες; Το καλό πλύσιμο της περιοχής επαφής, η υπομονή και η τοπική χρήση κορτιζονούχων αλοιφών βοηθάνε. Τοπικά μπορεί να προσφέρουν ανακούφιση και κρέμες που περιέχουν μενθόλη ή φαινόλη. Η χρήση αντιισταμινικών φαίνεται ότι έχει μικρό αποτέλεσμα, κυρίως στη μείωση της φαγούρας.
Λόγω των παραπάνω, αυτό που χρειάζεται είναι ψυχραιμία, είτε τα παιδιά έχουν, είτε όχι ιστορικό αλλεργιών. Η αποφυγή της επαφής, όσο αυτό είναι δυνατό σε μια μεσογειακή χώρα που οι κάμπιες ζουν στα δέντρα σχεδόν τους μισούς μήνες του χρόνου, και ένα καλό τοπικό πλύσιμο στις περισσότερες περιπτώσεις θα είναι αρκετά.
Προσοχή στα κατοικίδια σας
Ειδικότερα:
Οι σκύλοι…
…κινδυνεύουν από το δηλητήριο της κάμπιας πολύ περισσότερο από ότι οι γάτες. Έχοντας πλήρη άγνοια κινδύνου, οι αθώοι φίλοι μας βρίσκουν πολύ ελκυστικές τις κινούμενες γραμμές. Έχουν την περιέργεια να τις μυρίσουν ή να τις γλείψουν. Οι κάμπιες, στην προσπάθειά τους να αμυνθούν, απελευθερώνουν τις επικίνδυνες τρίχες τους, που «εκρήγνυνται» προκαλώντας βίαιες αλλεργικές αντιδράσεις γύρω από το στόμα, τα μάτια και τη γλώσσα των θυμάτων τους.
Η εμφάνιση των συμπτωμάτων είναι ξαφνική και πρέπει να αντιμετωπιστεί άμεσα.
Τα πρώτα ανησυχητικά συμπτώματα είναι πρήξιμο των χειλιών, του ρύγχους και του προσώπου καθώς και άφθονη έκκριση σάλιου. Μπορεί να ακολουθήσει κνησμός γύρω από το κεφάλι, ανησυχία και επίμονο τρίψιμο της μουσούδας και του προσώπου του ζώου στο έδαφος.
Αν το δηλητήριο έρθει σε επαφή με τη γλώσσα, δημιουργείται σοβαρή φλεγμονή. Οι πληγείσες περιοχές παθαίνουν «γάγγραινα», δηλαδή νεκρώνουν, ξηραίνονται και πέφτουν και όσο περνάει η ώρα, η μόλυνση εξαπλώνεται. Κάποια ζώα αρχίζουν να παρουσιάσουν οξεία συμπτώματα εμετού και κατάποσης σάλιων ή σοβαρή φλεγμονή των οφθαλμών και της γύρω περιοχής.
Οι γάτες…
…είναι πολύ πιο επιλεκτικές με το φαγητό τους. Αυτός είναι ο λόγος που η δηλητηρίαση από κάμπιες είναι πολύ σπάνια. Περιστασιακά, κάποιο ζώο μπορεί να εμφανίσει φλεγμονή και πρήξιμο στη γλώσσα, στα ούλα και στα μάγουλα, που συνοδεύεται από άφθονη σιελόρροια.
Προληπτικά μέτρα
- Δεν αγγίζουμε τις κάμπιες ή τις φωλιές τους, όπως και τα προσβεβλημένα πεύκα ειδικά τον πρώτο μήνα της Άνοιξης.
- Όταν υπάρχουν πολλά κρούσματα (υποψία τοπικής επιδημίας), αποφεύγουμε να απλώνουμε ρούχα σε εξωτερικούς χώρους.
- Εάν εμφανιστούν συμπτώματα πχ ενώ το παιδί έπαιζε σε περιοχή με πεύκα, θα πρέπει να απομακρύνουμε τα ρούχα από πάνω του και να τα πλένουμε, ενώ θα πρέπει να κάνουμε άμεσα μπάνιο για να απομακρύνουμε τα τριχίδια. Τα ρούχα αν δεν πλυθούν θα πρέπει να παραμείνουν εκτός σπιτιού.
- Αν πρέπει να ασχοληθούμε με κηπουρική, φοράμε μακρυμάνικα ρούχα, γάντια και γυαλιά.
- Στις αρχές του χειμώνα κόβουμε τα κλαδιά που φέρουν φωλιά και τα καίμε πριν την έξοδο της κάμπιας. Εάν τα συμπτώματα είναι επίμονα συμβουλευόμαστε τον γιατρό μας.
Οι παραπάνω αναφορές ενέχουν μόνο ενημέρωση και δεν αποτελούν ιατρική συμβουλή η θεραπεία. Αρμόδιος για την διάγνωση και θεραπεία είναι ο αρμόδιος γιατρός και σε αυτόν πρέπει να απευθυνθείτε αν έχετε επαφή με τις πευκοκάμπιες. Το ίδιο ισχύει και για τους ιδιοκτήτες κατοικίδιων, πρέπει να απευθυνθούν στον κτηνίατρο.
Θεωρώ ότι οι αρμόδιες υπηρεσίες πρασίνου των ΟΤΑ σε συνεργασία με τους γιατρούς της πόλης, πρέπει να εκδώσουν οδηγίες για την προστασία των δημοτών και των ζώων συντροφιάς.
__________________________
ΠΗΓΕΣ
1. Η πευκοκάμπια στο χρόνο…
Δρ. Δημήτριος Ν. Αβτζής, Δόκιμος Ερευνητής
Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών Θεσσαλονίκης